Forensisch houtonderzoek in de strijd tegen biodiversiteitsverlies: CITES & ENFORCE

Het (be)houden van hout

Hout is een enorm geliefd en veelzijdig product. We gebruiken het sinds mensenheugenis en het blijft populair voor toepassingen binnen de brede constructiesector, papierproductie en energiewinning. Dit zorgt voor een niet-aflatende vraag naar specifieke houtsoorten voor hun kwaliteit, duurzaamheid of esthetische waarde. Want hoewel (vooral) tropische bossen gigantisch veel houtsoorten tellen, halen slechts enkele tientallen de (inter)nationale markt. Wanneer we die boomsoorten zonder beperking blijven kappen, kan dit een bedreiging voor hun voortbestaan vormen. Duurzaam bosbeheer houdt rekening met de draagkracht van bossen en de noden van de komende generaties. Maar voor bepaalde soorten is de druk zo groot, dat bovenop deze algemene bosbouwprincipes extra regelgeving nodig is.

CITES

Zo is de Convention on the International Trade in Endangered Species (CITES)  een internationale overeenkomst waarin de handel in bedreigde plant- en diersoorten tussen deelnemende landen wordt beperkt of zelfs verboden. CITES werkt met drie bijlagen of appendices waarin soorten worden geklasseerd afhankelijk hun beschermingsniveau. 

Soorten op Appendix I zijn daadwerkelijk met uitsterven bedreigd, hiervoor een commercieel handelsverbod. Soorten die op Appendix II terechtkomen staan onder grote druk en kunnen op termijn bedreigd worden als de handel erin niet wordt gecontroleerd. Daarom legt CITES handelsquota en voorwaarden op om handel te limiteren en op te volgen. Wanneer een van de deelnemende landen een soort wil beschermen en de andere landen hierbij om hulp vraagt, komt deze soort op Appendix III. Dan kunnen die andere landen bijvoorbeeld invoercontroles uitvoeren.

Illegale houthandel

Regelgevingen als CITES vallen niet bij iedereen in goede aarde want ze limiteren de inkomsten die uit kostbare houtsoorten gehaald worden. Jammer genoeg omzeilt een deel van de houtketen deze regels en verloopt een aanzienlijk deel van de internationale houthandel op illegale wijze. INTERPOL schat dit op 15 tot 30 %, waarbij het over biljoenen dollars gaat en illegale houthandel bovenaan de lijst van meest winstgevende milieu-misdrijven staat.

Het belang van België

Houtsoorten komen van overal ter wereld en België is een belangrijke speler in de internationale houthandel. Zo komt bijvoorbeeld bijna dertig procent van al het tropische hout ingevoerd in de Europese Unie via de haven van Antwerpen binnen. Dit hou(d)t (pun intended) ook een deel van de illegale houthandel in. Ons land heeft een grote verantwoordelijkheid op te nemen in de strijd tegen illegaal hout op de Europese markt.

ENFORCE

Een van de meest doeltreffende manieren om illegale houthandel tegen te gaan is een controle van de soort en/of de oorsprong van het hout. Het is in die context dat in 2022 het eerste Belgische expertisecentrum voor forensisch onderzoek (ENFORCE) van start gaat, gevestigd in onze gebouwen in Tervuren. Zowel overheidsinstellingen, bedrijven als NGO’s willen controles uitvoeren op de grote hoeveelheden hout die België binnen komen. Een pak belanghebbenden dus! Bovendien bevat het onderzoeksinstituut van het Koninklijk Museum voor Midden-Afrika een houtcollectie van meer dan 82.000 stalen uit alle windstreken. De dienst Houtbiologie beheert deze collectie en ENFORCE maakt er dagelijks gebruik van om expertises uit te kunnen voeren. 
Houtanatomie meets chemie!

ENFORCE heeft hiervoor twee identificatiemethodes in huis: de studie van de houtanatomie en van de chemische samenstelling. Bij het onderzoeken van de houtanatomie bekijken we de microscopische kenmerken van houtweefsels en -cellen op flinterdunne coupes – sneetjes hout van ongeveer 0.02 mm dik. Zulke coupes vereisen geduld, ervaring en concentratie: niet alle houtsoorten zijn even hard of taai en de messen zijn scherp. Je moet die coupes bovendien juist oriënteren om alle kenmerken te zien.

De beschrijving van ruim 160 houtanatomische kenmerken vormt al decennialang de basis voor houtidentificatie. Elk kenmerk wordt gemarkeerd als aanwezig of afwezig. Zo ontstaat er een soort streepjescode die vergeleken wordt met de InsideWood, de referentiedatabank van beschreven houtsoorten. Daarna worden houtstalen en coupes uit de collectie van het museum gebruikt om de identificatie te bevestigen.

Om de chemische samenstelling van het hout te achterhalen installeerde ENFORCE een geavanceerde massaspectrometer. Dit vernuftig instrument maakt snel en nauwkeurig een chemische vingerafdruk van een houtschilfer, wat dan vergeleken wordt met de profielen in een andere houtdatabank. Het is in de combinatie van beide methodes dat we de beste resultaten krijgen. De chemische methode is veelbelovend maar nog nieuw voor hout en in volle ontwikkeling. Houtanatomie blijft dus ons startpunt om een houtsoort te bepalen. Met analyses van houtstalen uit onze eigen collectie versterken we de chemische en anatomische databanken.

Wat brengt de toekomst?

Zo helpt ENFORCE in de strijd tegen illegale houthandel en de verdere exploitatie van bedreigde bossen en boomsoorten. Een veelgebruikte quote in ons veld is er eentje van Abraham Lincoln: ‘Law without enforcement is just advice.’ De uitdagingen voor houtforensische labo’s zijn enorm. Het aanbod van houtproducten is groot en divers en nieuwe conflicten en reguleringen veroorzaken snelle verschuivingen in de houthandel. Vooral de uitbreiding van databanken kost tijd en geld. Samenwerken en combineren zijn de twee sleutelwoorden. Verdere successen in de strijd tegen illegale houtsmokkelaars boeken we alleen wanneer we onderzoeksmethodes combineren én met een duidelijke dialoog tussen wetenschappers, beleidsmakers, de houtindustrie, ngo’s en wetshandhavers.